Promoting Sustainable Water Use: Subhajit Mukherjee's Vision for Greywater Management

September 25, 2024

Water spans 70% of the Earth, although just 3% is freshwater. Of this, around 2% is trapped in glaciers and ice caps, leaving only 1% available for human consumption. This scarcity is starkly highlighted by the sight of young children going great distances carrying pots of drinking water perched on their heads to satisfy their daily requirements. Water shortage is a growing worldwide issue that affects every continent and country. This severe reality highlights the essential role of water for survival, yet many still struggle to access even the basic amounts needed. According to reports, over 2 billion people are already experiencing water shortages, and by 2025, two-thirds of the world's population is predicted to face similar issues.

To address India's water scarcity and the growing demand for fresh potable water, Subhajit Mukherjee—founder of "MISSION GREEN MUMBAI" and recipient of the "GREEN MAN" title—is extending his pioneering environmental conservation efforts. Building on his mission to transform Mumbai into a greener city by planting 12,000 coconut trees along its coastline, he continues to advance solutions for water scarcity.

His latest mission focuses on promoting sustainable practices through innovative greywater management. His approach not only aims to conserve water but to also mitigate urban water shortages, presenting a transformative solution to an increasingly critical problem.

The disproportionate use of potable water in domestic use is one of the main reasons for the water shortage. It is a startling fact that 98% of the potable water used in households is directed toward non-essential purposes, such as washing, cleaning, and mopping, rather than cooking or drinking. This excessive consumption highlights a fundamental disconnect between our water use habits and the need for efficient water management.

Greywater management, a key component of Mukherjee’s initiative, offers a practical solution to this problem. To understand the concept of greywater, Mukherjee provides a clear distinction between the types of household water. “When we use freshwater in our taps or from our collection tank, it is typically divided into two categories—sewage water and greywater. Sewage water comes from flushing toilets, while greywater originates from all other activities, such as taking baths, washing clothes, washing utensils, mopping the floor, and any other activities that do not involve sewage or urine.” A study on greywater reuse for toilet flushing revealed that each household produces 55 liters of blackwater per person daily and uses an average of 25 liters of reclaimed water per person each day for flushing toilets. The growing discrepancy in the distribution of clean drinking water is contributing to scarcity, particularly in urban areas, and greywater management is one effective way to address this issue.

Mukherjee’s vision for greywater management is both practical and economical. He advocates for the establishment of a simple yet effective greywater recycling system that can be set up at home with a budget of approximately 10,000 INR. The system involves installing a filtration tank with a capacity of 1,000 Liters, which is adequate for the needs of an average family. This tank filters the greywater, removing most contaminants and rendering it suitable for non-potable uses such as irrigation, toilet flushing, and cleaning.

The importance of greywater recycling cannot be overstated. Water is an essential resource for life, and its preservation is crucial for future generations. By recycling greywater, households can significantly reduce their reliance on fresh water, thereby easing the pressure on the existing freshwater supply system. This reduction in demand not only helps in managing urban water shortages but also contributes to the overall sustainability of water resources.

Though there is no direct Government support to the Subhajit Mukherjee’s greywater management but government has initiated several programmes for this cause. The Indian government has introduced several initiatives to address greywater management. One of them is Sujlam 2.0, which aims to engage both communities and institutions in managing greywater. This campaign focuses on building greywater management infrastructure in schools, healthcare facilities, and community centers, as well as encouraging the development of individual and community-based greywater solutions. Additionally, it seeks to raise awareness about the importance of greywater management through information, education, and communication (IEC) efforts. Another significant initiative is Swachh Bharat Mission (Grameen) Phase-II, a centrally sponsored scheme that includes greywater management as a key component. This scheme is designed to ensure solid and liquid waste management systems are in place in villages by 2024-25.

In conclusion, Subhajit Mukherjee’s mission to promote greywater management represents a significant step forward in addressing the critical issue of water scarcity. By advocating for the recycling of greywater, Mukherjee is not only providing a viable solution to urban water shortages but also fostering a culture of sustainability. His approach underscores the importance of conserving water resources for future generations and highlights the role of individual actions in contributing to broader environmental goals. As communities and policymakers embrace greywater management, we move closer to a more sustainable and water-efficient future.

निरंतर जल उपयोग को बढ़ावा देना: सुभाजित मुखर्जी का ग्रे वॉटर प्रबंधन के लिए दृष्टिकोण

September 25, 2024

पृथ्वी के 70% भाग में पानी है, हालाँकि केवल 3% ही मीठा पानी है। इसमें से लगभग 2% ग्लेशियरों और बर्फ की टोपियों में फँसा हुआ है, जिससे मानव उपभोग के लिए केवल 1% ही उपलब्ध है। यह कमी छोटे बच्चों को अपनी दैनिक आवश्यकताओं को पूरा करने के लिए अपने सिर पर पीने के पानी के बर्तन लेकर लंबी दूरी तय करते हुए देखकर स्पष्ट रूप से उजागर होती है। पानी की कमी एक बढ़ती हुई वैश्विक समस्या है जो हर महाद्वीप और देश को प्रभावित करती है। यह गंभीर वास्तविकता जीवित रहने के लिए पानी की आवश्यक भूमिका को उजागर करती है, फिर भी कई लोग अभी भी आवश्यक बुनियादी मात्रा तक पहुँचने के लिए संघर्ष करते हैं। रिपोर्टों के अनुसार, 2 बिलियन से अधिक लोग पहले से ही पानी की कमी का सामना कर रहे हैं, और 2025 तक, दुनिया की दो-तिहाई आबादी को इसी तरह की समस्याओं का सामना करने का अनुमान है।

भारत की पानी की कमी और ताजे पीने योग्य पानी की बढ़ती मांग को संबोधित करने के लिए, "मिशन ग्रीन मुंबई" के संस्थापक और "ग्रीन मैन" की उपाधि से सम्मानित सुभाजीत मुखर्जी अपने अग्रणी पर्यावरण संरक्षण प्रयासों को आगे बढ़ा रहे हैं। मुंबई के तटीय क्षेत्र में 12,000 नारियल के पेड़ लगाकर उसे हरित शहर बनाने के अपने मिशन के तहत, वे जल की कमी के समाधान के लिए काम कर रहे हैं।

उनका नवीनतम मिशन अभिनव ग्रेवाटर प्रबंधन के माध्यम से संधारणीय प्रथाओं को बढ़ावा देने पर केंद्रित है। उनका दृष्टिकोण न केवल जल संरक्षण करना है, बल्कि शहरी जल की कमी को कम करना भी है, जो एक गंभीर समस्या का एक परिवर्तनकारी समाधान प्रस्तुत करता है।

घरेलू उपयोग में पीने योग्य पानी का अनुपातहीन उपयोग जल की कमी के मुख्य कारणों में से एक है। यह एक चौंकाने वाला तथ्य है कि घरों में उपयोग किए जाने वाले 98% पीने योग्य पानी का उपयोग खाना पकाने या पीने के बजाय कपड़े धोने, सफाई करने और पोछा लगाने जैसे गैर-आवश्यक उद्देश्यों के लिए किया जाता है। यह अत्यधिक खपत हमारे जल उपयोग की आदतों और कुशल जल प्रबंधन की आवश्यकता के बीच एक बुनियादी वियोग को उजागर करती है।

मुखर्जी की पहल का एक प्रमुख घटक ग्रेवाटर प्रबंधन इस समस्या का एक व्यावहारिक समाधान प्रदान करता है। ग्रेवाटर की अवधारणा को समझने के लिए, मुखर्जी घरेलू जल के प्रकारों के बीच एक स्पष्ट अंतर प्रदान करते हैं। "जब हम अपने नलों में या अपने संग्रह टैंक से मीठे पानी का उपयोग करते हैं, तो इसे आम तौर पर दो श्रेणियों में विभाजित किया जाता है- सीवेज का पानी और ग्रेवाटर। सीवेज का पानी शौचालयों को फ्लश करने से आता है, जबकि ग्रेवाटर अन्य सभी गतिविधियों से उत्पन्न होता है, जैसे कि नहाना, कपड़े धोना, बर्तन धोना, फर्श पोंछना और कोई भी अन्य गतिविधि जिसमें सीवेज या मूत्र शामिल नहीं है।" शौचालय फ्लशिंग के लिए ग्रेवाटर के पुन: उपयोग पर एक अध्ययन से पता चला है कि प्रत्येक घर में प्रतिदिन प्रति व्यक्ति 55 लीटर ब्लैकवाटर का उत्पादन होता है और शौचालयों को फ्लश करने के लिए प्रति व्यक्ति प्रतिदिन औसतन 25 लीटर पुनः प्राप्त पानी का उपयोग होता है। स्वच्छ पेयजल के वितरण में बढ़ती विसंगति, विशेष रूप से शहरी क्षेत्रों में, कमी में योगदान दे रही है और ग्रेवाटर प्रबंधन इस मुद्दे को संबोधित करने का एक प्रभावी तरीका है।

धूसर जल प्रबंधन के लिए मुखर्जी का दृष्टिकोण व्यावहारिक और किफायती दोनों है। वह एक सरल लेकिन प्रभावी धूसर जल पुनर्चक्रण प्रणाली की स्थापना की वकालत करते हैं जिसे लगभग 10,000 रुपये के बजट के साथ घर पर स्थापित किया जा सकता है। इस प्रणाली में 1,000 लीटर की क्षमता वाला एक निस्पंदन टैंक स्थापित करना शामिल है, जो एक औसत परिवार की जरूरतों के लिए पर्याप्त है। यह टंकी धूसर जल को छानती है, अधिकांश दूषित पदार्थों को हटा देती है और इसे सिंचाई, शौचालय फ्लशिंग और सफाई जैसे गैर-पीने योग्य उपयोगों के लिए उपयुक्त बनाती है।

धूसर जल पुनर्चक्रण के महत्व को अतिरंजित नहीं किया जा सकता है। जल जीवन के लिए एक आवश्यक संसाधन है, और इसका संरक्षण आने वाली पीढ़ियों के लिए महत्वपूर्ण है। धूसर जल का पुनर्चक्रण करके, परिवार ताजे पानी पर अपनी निर्भरता को काफी कम कर सकते हैं, जिससे मौजूदा ताजे पानी की आपूर्ति प्रणाली पर दबाव कम हो सकता है। मांग में यह कमी न केवल शहरी जल की कमी के प्रबंधन में मदद करती है, बल्कि जल संसाधनों की समग्र स्थिरता में भी योगदान देती है।

हालांकि सुभाजीत मुखर्जी के ग्रेवाटर प्रबंधन के लिए कोई प्रत्यक्ष सरकारी सहायता नहीं है, लेकिन सरकार ने इसके लिए कई कार्यक्रम शुरू किए हैं। भारत सरकार ने धूसर जल प्रबंधन को संबोधित करने के लिए कई पहल शुरू की हैं। उनमें से एक सुजलाम 2.0 है, जिसका उद्देश्य ग्रेवाटर के प्रबंधन में समुदायों और संस्थानों दोनों को शामिल करना है। यह अभियान स्कूलों, स्वास्थ्य सुविधाओं और सामुदायिक केंद्रों में धूसर जल प्रबंधन बुनियादी ढांचे के निर्माण के साथ-साथ व्यक्तिगत और समुदाय आधारित धूसर जल समाधानों के विकास को प्रोत्साहित करने पर केंद्रित है। इसके अतिरिक्त, यह सूचना, शिक्षा और संचार (आई. ई. सी.) प्रयासों के माध्यम से धूसर जल प्रबंधन के महत्व के बारे में जागरूकता बढ़ाने का प्रयास करता है। एक अन्य महत्वपूर्ण पहल स्वच्छ भारत मिशन (ग्रामीण) चरण-II है, जो एक केंद्र प्रायोजित योजना है जिसमें एक प्रमुख घटक के रूप में धूसर जल प्रबंधन शामिल है। यह योजना 2024-25 तक गांवों में ठोस और तरल अपशिष्ट प्रबंधन प्रणालियों को सुनिश्चित करने के लिए बनाई गई है।

अंत में, ग्रेवाटर प्रबंधन को बढ़ावा देने के लिए सुभाजीत मुखर्जी का मिशन जल की कमी के महत्वपूर्ण मुद्दे को संबोधित करने की दिशा में एक महत्वपूर्ण कदम है। ग्रेवाटर के पुनर्चक्रण की वकालत करके, मुखर्जी न केवल शहरी जल की कमी का एक व्यवहार्य समाधान प्रदान कर रहे हैं, बल्कि स्थिरता की संस्कृति को भी बढ़ावा दे रहे हैं। उनका दृष्टिकोण भविष्य की पीढ़ियों के लिए जल संसाधनों के संरक्षण के महत्व को रेखांकित करता है और व्यापक पर्यावरणीय लक्ष्यों में योगदान देने में व्यक्तिगत कार्यों की भूमिका पर प्रकाश डालता है। जैसे-जैसे समुदाय और नीति निर्माता ग्रेवाटर प्रबंधन को अपनाते हैं, हम अधिक टिकाऊ और जल-कुशल भविष्य के करीब पहुँचते हैं।

शाश्वत पाणी वापराला चालना देणे: ग्रे वॉटर व्यवस्थापनासाठी सुभाजित मुखर्जी यांचे व्हिजन

September 25, 2024

पृथ्वीच्या 70% भागावर पाणी पसरले आहे, जरी फक्त 3% गोडे पाणी आहे. यापैकी, सुमारे 2% हिमनदी आणि बर्फाच्या टोप्यांमध्ये अडकले आहे, फक्त 1% मानवी वापरासाठी उपलब्ध आहे. दैनंदिन गरजा भागवण्यासाठी लहान मुलं डोक्यावर पिण्याच्या पाण्याची भांडी घेऊन खूप अंतरावर जाताना पाहून ही टंचाई स्पष्टपणे दिसून येते. पाण्याची टंचाई ही एक वाढती जागतिक समस्या आहे जी प्रत्येक खंड आणि देशाला प्रभावित करते. हे गंभीर वास्तव जगण्यासाठी पाण्याची अत्यावश्यक भूमिका अधोरेखित करते, तरीही अनेकांना अजूनही आवश्यक असलेल्या मूलभूत रकमेपर्यंत पोहोचण्यासाठी संघर्ष करावा लागतो. अहवालांनुसार, 2 अब्जाहून अधिक लोक आधीच पाण्याची टंचाई अनुभवत आहेत आणि 2025 पर्यंत, जगातील दोन तृतीयांश लोकसंख्येला अशाच समस्यांना तोंड द्यावे लागेल असा अंदाज आहे.

भारतातील पाण्याची टंचाई आणि ताज्या पिण्यायोग्य पाण्याची वाढती मागणी दूर करण्यासाठी, सुभाजित मुखर्जी - "मिशन ग्रीन मुंबई" चे संस्थापक आणि "ग्रीन मॅन" शीर्षक प्राप्त करणारे - त्यांचे अग्रगण्य पर्यावरण संवर्धन प्रयत्न वाढवत आहेत. समुद्रकिनाऱ्यालगत 12,000 नारळाची झाडे लावून मुंबईला हरित शहर बनवण्याच्या आपल्या ध्येयावर काम करत, ते पाणी टंचाईवर आगाऊ उपाय करत आहेत.

त्यांचे नवीनतम मिशन नाविन्यपूर्ण ग्रे वॉटर व्यवस्थापनाद्वारे शाश्वत पद्धतींना चालना देण्यावर लक्ष केंद्रित करते. त्यांचा दृष्टीकोन केवळ पाण्याची बचत करणेच नाही तर वाढत्या गंभीर समस्येवर एक परिवर्तनात्मक उपाय सादर करून शहरी पाण्याची टंचाई कमी करणे देखील आहे.

घरगुती वापरात पिण्याच्या पाण्याचा विषम वापर हे पाणी टंचाईचे प्रमुख कारण आहे. हे एक धक्कादायक सत्य आहे की घरांमध्ये वापरल्या जाणाऱ्या पिण्यायोग्य पाण्यापैकी 98% हे स्वयंपाक किंवा पिण्याऐवजी धुणे, साफ करणे आणि पुसणे यासारख्या अनावश्यक कारणांसाठी निर्देशित केले जाते. हा अतिवापर आपल्या पाण्याच्या वापराच्या सवयी आणि कार्यक्षम पाणी व्यवस्थापनाची गरज यांच्यातील मूलभूत डिस्कनेक्ट अधोरेखित करतो.

मुखर्जींच्या पुढाकाराचा एक महत्त्वाचा घटक असलेल्या ग्रेवॉटर व्यवस्थापन या समस्येवर व्यावहारिक उपाय देते. ग्रेवॉटरची संकल्पना समजून घेण्यासाठी, मुखर्जी घरगुती पाण्याच्या प्रकारांमध्ये स्पष्ट फरक प्रदान करतात. “जेव्हा आम्ही आमच्या नळांमध्ये किंवा आमच्या संकलन टाकीतून गोड्या पाण्याचा वापर करतो, तेव्हा ते सामान्यत: दोन श्रेणींमध्ये विभागले जाते - सांडपाण्याचे पाणी आणि ग्रे वॉटर. सांडपाणी फ्लशिंग टॉयलेटमधून येते, तर राखाडी पाण्याचा उगम इतर सर्व कामांमधून होतो, जसे की आंघोळ करणे, कपडे धुणे, भांडी धुणे, फरशी पुसणे आणि इतर कोणत्याही क्रियाकलाप ज्यामध्ये सांडपाणी किंवा लघवीचा समावेश नाही.” टॉयलेट फ्लशिंगसाठी ग्रेवॉटरच्या पुनर्वापरावर केलेल्या अभ्यासातून असे दिसून आले आहे की प्रत्येक कुटुंब दररोज प्रति व्यक्ती 55 लिटर ब्लॅकवॉटर तयार करते आणि शौचालय फ्लशिंगसाठी प्रति व्यक्ती सरासरी 25 लीटर पाणी वापरते. शुद्ध पिण्याच्या पाण्याच्या वितरणातील वाढत्या विसंगतीमुळे टंचाई निर्माण होत आहे, विशेषत: शहरी भागात, आणि ग्रे वॉटर व्यवस्थापन हा या समस्येचे निराकरण करण्याचा एक प्रभावी मार्ग आहे.

ग्रे वॉटर मॅनेजमेंटसाठी मुखर्जी यांची दृष्टी व्यावहारिक आणि आर्थिक दोन्ही आहे. अंदाजे 10,000 INR च्या बजेटमध्ये घरबसल्या सेट करता येणारी साधी पण प्रभावी ग्रेवॉटर रिसायकलिंग सिस्टीमच्या स्थापनेसाठी ते समर्थन करतात. या प्रणालीमध्ये 1,000 लिटर क्षमतेची फिल्टरेशन टाकी बसवणे समाविष्ट आहे, जे सरासरी कुटुंबाच्या गरजेसाठी पुरेसे आहे. ही टाकी ग्रे वॉटर फिल्टर करते, बहुतेक दूषित पदार्थ काढून टाकते आणि ते सिंचन, शौचालय फ्लशिंग आणि साफसफाई यांसारख्या पिण्यायोग्य वापरासाठी योग्य बनवते.

राखाडी पाण्याच्या पुनर्वापराचे महत्त्व जास्त सांगता येणार नाही. पाणी हे जीवनासाठी एक आवश्यक स्त्रोत आहे आणि त्याचे संरक्षण भावी पिढ्यांसाठी महत्त्वपूर्ण आहे. राखाडी पाण्याचा पुनर्वापर करून, कुटुंबे ताज्या पाण्यावरील त्यांची अवलंबित्व लक्षणीयरीत्या कमी करू शकतात, ज्यामुळे सध्याच्या गोड्या पाण्याच्या पुरवठा प्रणालीवरील दबाव कमी होतो. मागणीतील ही घट केवळ शहरी पाणी टंचाईचे व्यवस्थापन करण्यास मदत करत नाही तर जलस्रोतांच्या एकूण शाश्वततेमध्ये योगदान देते.

सुभाजित मुखर्जी यांच्या ग्रे वॉटर व्यवस्थापनाला सरकारचे कोणतेही थेट समर्थन नसले तरी सरकारने यासाठी अनेक कार्यक्रम सुरू केले आहेत. भारत सरकारने राखाडी पाण्याचे व्यवस्थापन करण्यासाठी अनेक उपक्रम सुरू केले आहेत. त्यापैकी एक सुजलाम 2.0 आहे, ज्याचे उद्दिष्ट ग्रे वॉटर व्यवस्थापित करण्यासाठी समुदाय आणि संस्था दोन्हींना जोडण्याचे आहे. ही मोहीम शाळा, आरोग्य सुविधा आणि सामुदायिक केंद्रांमध्ये ग्रे वॉटर व्यवस्थापन पायाभूत सुविधा निर्माण करण्यावर तसेच वैयक्तिक आणि समुदाय-आधारित ग्रे वॉटर सोल्यूशन्सच्या विकासास प्रोत्साहन देण्यावर लक्ष केंद्रित करते. याव्यतिरिक्त, माहिती, शिक्षण आणि दळणवळण (IEC) प्रयत्नांद्वारे ग्रे वॉटर व्यवस्थापनाच्या महत्त्वाबद्दल जागरूकता वाढवण्याचा प्रयत्न करते. आणखी एक महत्त्वाचा उपक्रम म्हणजे स्वच्छ भारत मिशन (ग्रामीण) फेज-II, एक केंद्र पुरस्कृत योजना ज्यामध्ये मुख्य घटक म्हणून राखाडी पाण्याचे व्यवस्थापन समाविष्ट आहे. ही योजना 2024-25 पर्यंत गावांमध्ये घन आणि द्रव कचरा व्यवस्थापन प्रणाली अस्तित्वात असल्याचे सुनिश्चित करण्यासाठी तयार करण्यात आली आहे.

शेवटी, सुभाजित मुखर्जी यांचे ग्रे वॉटर व्यवस्थापनाला चालना देण्याचे ध्येय पाणीटंचाईच्या गंभीर समस्येचे निराकरण करण्यासाठी एक महत्त्वपूर्ण पाऊल आहे. राखाडी पाण्याच्या पुनर्वापराची वकिली करून, मुखर्जी केवळ शहरी पाण्याच्या कमतरतेवर एक व्यवहार्य उपाय देत नाहीत तर टिकाऊपणाची संस्कृती देखील वाढवत आहेत. त्याचा दृष्टिकोन भविष्यातील पिढ्यांसाठी जलस्रोतांचे संरक्षण करण्याचे महत्त्व अधोरेखित करतो आणि व्यापक पर्यावरणीय उद्दिष्टांमध्ये योगदान देण्यासाठी वैयक्तिक कृतींची भूमिका अधोरेखित करतो. समुदाय आणि धोरणकर्ते राखाडी पाण्याचे व्यवस्थापन स्वीकारत असल्याने, आम्ही अधिक शाश्वत आणि जल-कार्यक्षम भविष्याच्या जवळ जातो.

ટકાઉ પાણીના ઉપયોગને પ્રોત્સાહન આપવું: સુભાજીત મુખર્જીનું ગ્રે વોટર મેનેજમેન્ટ માટેનું વિઝન

September 25, 2024

પૃથ્વીના 70% ભાગમાં પાણી ફેલાયેલું છે, જો કે માત્ર 3% તાજા પાણી છે. તેમાંથી, લગભગ 2% હિમનદીઓ અને બરફના ઢગલાઓમાં ફસાયેલો છે, જેમાંથી માત્ર 1% જ માનવ વપરાશ માટે ઉપલબ્ધ છે. નાના બાળકો તેમની રોજિંદી જરૂરિયાતોને સંતોષવા માટે તેમના માથા પર પીવાના પાણીના વાસણો લઈને ખૂબ દૂર જતા જોવાથી આ અછત સ્પષ્ટપણે પ્રકાશિત થાય છે. પાણીની તંગી એ વિશ્વભરમાં વધતી સમસ્યા છે જે દરેક ખંડ અને દેશને અસર કરે છે. આ ગંભીર વાસ્તવિકતા જીવન ટકાવી રાખવા માટે પાણીની આવશ્યક ભૂમિકાને પ્રકાશિત કરે છે, તેમ છતાં ઘણા લોકો હજુ પણ જરૂરી મૂળભૂત રકમ સુધી પહોંચવા માટે સંઘર્ષ કરે છે. અહેવાલો અનુસાર, 2 અબજથી વધુ લોકો પહેલાથી જ પાણીની તંગી અનુભવી રહ્યા છે, અને 2025 સુધીમાં, વિશ્વની બે તૃતીયાંશ વસ્તી સમાન સમસ્યાઓનો સામનો કરશે તેવી આગાહી કરવામાં આવી છે.

ભારતની પાણીની અછત અને તાજા પીવાના પાણીની વધતી જતી માંગને પહોંચી વળવા, સુભાજિત મુખર્જી - "મિશન ગ્રીન મુંબઈ" ના સ્થાપક અને "ગ્રીન મેન" શીર્ષક મેળવનાર-તેમના અગ્રણી પર્યાવરણીય સંરક્ષણ પ્રયાસોને વિસ્તારી રહ્યા છે. તેના દરિયાકાંઠે 12,000 નારિયેળના વૃક્ષો વાવીને મુંબઈને હરિયાળા શહેરમાં પરિવર્તિત કરવાના તેમના મિશનને આગળ ધપાવતા, તે પાણીની અછત માટે આગળ વધતા ઉકેલો ચાલુ રાખે છે.

તેમનું નવીનતમ મિશન નવીન ગ્રે વોટર મેનેજમેન્ટ દ્વારા ટકાઉ પ્રથાઓને પ્રોત્સાહન આપવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. તેમના અભિગમનો હેતુ માત્ર પાણીનું જતન કરવાનો નથી પરંતુ શહેરી પાણીની અછતને ઘટાડવાનો પણ છે, જે વધતી જતી ગંભીર સમસ્યા માટે પરિવર્તનકારી ઉકેલ રજૂ કરે છે.

ઘરેલું વપરાશમાં પીવાના પાણીનો અપ્રમાણસર ઉપયોગ એ પાણીની અછત માટેનું એક મુખ્ય કારણ છે. તે ચોંકાવનારી હકીકત છે કે ઘરોમાં વપરાતું 98% પીવાનું પાણી રાંધવા કે પીવાને બદલે ધોવા, સફાઈ અને મોપિંગ જેવા બિન-જરૂરી હેતુઓ તરફ નિર્દેશિત કરવામાં આવે છે. આ વધુ પડતો વપરાશ આપણી પાણીના ઉપયોગની ટેવ અને કાર્યક્ષમ પાણી વ્યવસ્થાપનની જરૂરિયાત વચ્ચેના મૂળભૂત જોડાણને દર્શાવે છે.

મુખર્જીની પહેલનો મુખ્ય ઘટક, ગ્રેવોટર મેનેજમેન્ટ આ સમસ્યાનો વ્યવહારુ ઉકેલ આપે છે. ગ્રે વોટરની વિભાવનાને સમજવા માટે, મુખર્જી ઘરગથ્થુ પાણીના પ્રકારો વચ્ચે સ્પષ્ટ ભેદ પાડે છે. “જ્યારે અમે અમારા નળમાં અથવા અમારી કલેક્શન ટાંકીમાંથી મીઠા પાણીનો ઉપયોગ કરીએ છીએ, ત્યારે તેને સામાન્ય રીતે બે કેટેગરીમાં વહેંચવામાં આવે છે - ગટરનું પાણી અને ગ્રે વોટર. ગટરનું પાણી ફ્લશિંગ શૌચાલયમાંથી આવે છે, જ્યારે ગ્રે વોટર અન્ય તમામ પ્રવૃત્તિઓમાંથી ઉદ્દભવે છે, જેમ કે નહાવા, કપડાં ધોવા, વાસણો ધોવા, ફ્લોર સાફ કરવા અને અન્ય કોઈપણ પ્રવૃત્તિઓ જેમાં ગટર અથવા પેશાબનો સમાવેશ થતો નથી. શૌચાલય ફ્લશિંગ માટે ગ્રે વોટરના પુનઃઉપયોગ પરના અભ્યાસમાં જાણવા મળ્યું છે કે દરેક ઘર દરરોજ વ્યક્તિ દીઠ 55 લિટર બ્લેક વોટરનું ઉત્પાદન કરે છે અને શૌચાલય ફ્લશ કરવા માટે દરરોજ સરેરાશ 25 લિટર પાણીનો ઉપયોગ કરે છે. સ્વચ્છ પીવાના પાણીના વિતરણમાં વધતી જતી વિસંગતતા અછતમાં ફાળો આપી રહી છે, ખાસ કરીને શહેરી વિસ્તારોમાં, અને આ સમસ્યાને ઉકેલવા માટે ગ્રે વોટર મેનેજમેન્ટ એ એક અસરકારક રીત છે.

ગ્રે વોટર મેનેજમેન્ટ માટે મુખર્જીનું વિઝન વ્યવહારુ અને આર્થિક બંને છે. તેઓ લગભગ 10,000 INR ના બજેટ સાથે ઘરે બેઠા સેટ કરી શકાય તેવી સરળ છતાં અસરકારક ગ્રે વોટર રિસાયક્લિંગ સિસ્ટમની હિમાયત કરે છે. સિસ્ટમમાં 1,000 લિટરની ક્ષમતાવાળી ફિલ્ટરેશન ટાંકી સ્થાપિત કરવી સામેલ છે, જે સરેરાશ પરિવારની જરૂરિયાતો માટે પર્યાપ્ત છે. આ ટાંકી ગ્રે વોટરને ફિલ્ટર કરે છે, મોટાભાગના દૂષકોને દૂર કરે છે અને તેને સિંચાઈ, શૌચાલય ફ્લશિંગ અને સફાઈ જેવા બિન-પીવા યોગ્ય ઉપયોગો માટે યોગ્ય બનાવે છે.

ગ્રે વોટર રિસાયક્લિંગનું મહત્વ વધારે પડતું દર્શાવી શકાય નહીં. પાણી જીવન માટે આવશ્યક સ્ત્રોત છે, અને તેની જાળવણી ભાવિ પેઢીઓ માટે નિર્ણાયક છે. ગ્રે વોટરને રિસાયક્લિંગ કરીને, ઘરો તાજા પાણી પરની તેમની નિર્ભરતાને નોંધપાત્ર રીતે ઘટાડી શકે છે, જેનાથી હાલની તાજા પાણી પુરવઠા પ્રણાલી પર દબાણ ઓછું થાય છે. માંગમાં આ ઘટાડો માત્ર શહેરી પાણીની અછતને નિયંત્રિત કરવામાં મદદ કરે છે પરંતુ જળ સંસાધનોની એકંદર ટકાઉપણામાં પણ ફાળો આપે છે.

જો કે સુભાજીત મુખર્જીના ગ્રે વોટર મેનેજમેન્ટ માટે કોઈ સીધો સરકારનો ટેકો નથી પરંતુ સરકારે આ હેતુ માટે ઘણા કાર્યક્રમો શરૂ કર્યા છે. ભારત સરકારે ગ્રે વોટર મેનેજમેન્ટને સંબોધવા માટે ઘણી પહેલો રજૂ કરી છે. તેમાંથી એક સુજલામ 2.0 છે, જેનો હેતુ ગ્રે વોટરના સંચાલનમાં સમુદાયો અને સંસ્થાઓ બંનેને જોડવાનો છે. આ ઝુંબેશ શાળાઓ, આરોગ્યસંભાળ સુવિધાઓ અને સામુદાયિક કેન્દ્રોમાં ગ્રે વોટર મેનેજમેન્ટ ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર બનાવવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે, તેમજ વ્યક્તિગત અને સમુદાય-આધારિત ગ્રે વોટર સોલ્યુશન્સના વિકાસને પ્રોત્સાહિત કરે છે. વધુમાં, તે માહિતી, શિક્ષણ અને સંચાર (IEC) પ્રયાસો દ્વારા ગ્રે વોટર મેનેજમેન્ટના મહત્વ વિશે જાગૃતિ લાવવાનો પ્રયાસ કરે છે. બીજી નોંધપાત્ર પહેલ સ્વચ્છ ભારત મિશન (ગ્રામીણ) તબક્કો-II છે, જે એક કેન્દ્રિય પ્રાયોજિત યોજના છે જેમાં મુખ્ય ઘટક તરીકે ગ્રે વોટર મેનેજમેન્ટનો સમાવેશ થાય છે. આ યોજના 2024-25 સુધીમાં ગામડાઓમાં ઘન અને પ્રવાહી કચરા વ્યવસ્થાપન પ્રણાલીઓ કાર્યરત છે તેની ખાતરી કરવા માટે બનાવવામાં આવી છે.

નિષ્કર્ષમાં, સુભાજિત મુખર્જીનું ગ્રે વોટર મેનેજમેન્ટને પ્રોત્સાહન આપવાનું મિશન પાણીની અછતના ગંભીર મુદ્દાને ઉકેલવામાં એક મહત્વપૂર્ણ પગલું રજૂ કરે છે. ગ્રે વોટરના રિસાયક્લિંગની હિમાયત કરીને, મુખર્જી માત્ર શહેરી પાણીની તંગીનો એક વ્યવહારુ ઉકેલ પૂરો પાડી રહ્યા છે એટલું જ નહીં પરંતુ ટકાઉપણાની સંસ્કૃતિને પણ પ્રોત્સાહન આપી રહ્યા છે. તેમનો અભિગમ ભાવિ પેઢીઓ માટે જળ સંસાધનોના સંરક્ષણના મહત્વને રેખાંકિત કરે છે અને વ્યાપક પર્યાવરણીય ધ્યેયોમાં યોગદાન આપવામાં વ્યક્તિગત ક્રિયાઓની ભૂમિકા પર પ્રકાશ પાડે છે. સમુદાયો અને નીતિ નિર્માતાઓ ગ્રે વોટર મેનેજમેન્ટને અપનાવે છે, અમે વધુ ટકાઉ અને પાણી-કાર્યક્ષમ ભવિષ્યની નજીક જઈએ છીએ.

సుస్థిర నీటి వినియోగాన్ని ప్రోత్సహించడం: గ్రేవాటర్ మేనేజ్‌మెంట్ కోసం సుభాజిత్ ముఖర్జీ విజన్

September 25, 2024

నీరు భూమిలో 70% విస్తరించి ఉంది, అయితే కేవలం 3% మంచినీరు. ఇందులో, దాదాపు 2% హిమానీనదాలు మరియు మంచు కప్పుల్లో చిక్కుకుంది, మానవ వినియోగానికి 1% మాత్రమే అందుబాటులో ఉంది. చిన్నపిల్లలు తమ రోజువారీ అవసరాలను తీర్చుకోవడానికి తమ తలపైన త్రాగునీటి కుండలను మోసుకుంటూ చాలా దూరం వెళ్తున్న దృశ్యం ద్వారా ఈ కొరత స్పష్టంగా కనిపిస్తుంది. నీటి కొరత అనేది ప్రతి ఖండం మరియు దేశాన్ని ప్రభావితం చేసే ప్రపంచవ్యాప్తంగా పెరుగుతున్న సమస్య. ఈ తీవ్రమైన వాస్తవికత మనుగడ కోసం నీటి యొక్క ముఖ్యమైన పాత్రను హైలైట్ చేస్తుంది, అయినప్పటికీ చాలా మంది ఇప్పటికీ అవసరమైన ప్రాథమిక మొత్తాలను కూడా యాక్సెస్ చేయడానికి కష్టపడుతున్నారు. నివేదికల ప్రకారం, 2 బిలియన్లకు పైగా ప్రజలు ఇప్పటికే నీటి కొరతను ఎదుర్కొంటున్నారు మరియు 2025 నాటికి, ప్రపంచ జనాభాలో మూడింట రెండు వంతుల మంది ఇలాంటి సమస్యలను ఎదుర్కొంటారని అంచనా వేయబడింది.

భారతదేశం యొక్క నీటి కొరత మరియు మంచినీటి కోసం పెరుగుతున్న డిమాండ్‌ను పరిష్కరించడానికి, సుభాజిత్ ముఖర్జీ-"మిషన్ గ్రీన్ ముంబై" వ్యవస్థాపకుడు మరియు "గ్రీన్ మ్యాన్" టైటిల్ గ్రహీత-తన మార్గదర్శక పర్యావరణ పరిరక్షణ ప్రయత్నాలను విస్తరిస్తున్నారు. తీరప్రాంతం వెంబడి 12,000 కొబ్బరి చెట్లను నాటడం ద్వారా ముంబైని పచ్చని నగరంగా మార్చాలనే లక్ష్యంతో, అతను నీటి కొరత కోసం పరిష్కారాలను ముందుకు తీసుకువెళుతున్నాడు.

అతని తాజా మిషన్ వినూత్న గ్రేవాటర్ మేనేజ్‌మెంట్ ద్వారా స్థిరమైన పద్ధతులను ప్రోత్సహించడంపై దృష్టి పెడుతుంది. అతని విధానం నీటిని సంరక్షించడమే కాకుండా పట్టణ నీటి కొరతను తగ్గించడం, పెరుగుతున్న క్లిష్టమైన సమస్యకు పరివర్తన పరిష్కారాన్ని అందించడం కూడా లక్ష్యంగా పెట్టుకుంది.

గృహ వినియోగంలో త్రాగునీటిని అసమానంగా ఉపయోగించడం నీటి కొరతకు ప్రధాన కారణాలలో ఒకటి. గృహాలలో ఉపయోగించే 98% తాగునీరు వంట చేయడం లేదా త్రాగడం కంటే కడగడం, శుభ్రపరచడం మరియు తుడుచుకోవడం వంటి అనవసరమైన ప్రయోజనాల కోసం మళ్లించబడుతుందనేది ఆశ్చర్యకరమైన వాస్తవం. ఈ అధిక వినియోగం మన నీటి వినియోగ అలవాట్లకు మరియు సమర్థవంతమైన నీటి నిర్వహణ అవసరానికి మధ్య ఉన్న ప్రాథమిక డిస్‌కనెక్ట్‌ను హైలైట్ చేస్తుంది.

ముఖర్జీ చొరవలో కీలకమైన గ్రేవాటర్ మేనేజ్‌మెంట్ ఈ సమస్యకు ఆచరణాత్మక పరిష్కారాన్ని అందిస్తుంది. గ్రేవాటర్ భావనను అర్థం చేసుకోవడానికి, ముఖర్జీ గృహ నీటి రకాల మధ్య స్పష్టమైన వ్యత్యాసాన్ని అందిస్తుంది. "మేము మా కుళాయిలలో లేదా మా సేకరణ ట్యాంక్ నుండి మంచినీటిని ఉపయోగించినప్పుడు, అది సాధారణంగా రెండు వర్గాలుగా విభజించబడింది-మురుగు నీరు మరియు గ్రే వాటర్. మురుగు నీరు మరుగుదొడ్లను ఫ్లష్ చేయడం నుండి వస్తుంది, అయితే గ్రే వాటర్ స్నానాలు చేయడం, బట్టలు ఉతకడం, పాత్రలు కడగడం, నేలను తుడుచుకోవడం మరియు మురుగునీరు లేదా మూత్రంతో సంబంధం లేని ఇతర కార్యకలాపాల నుండి ఉత్పన్నమవుతుంది. టాయిలెట్ ఫ్లషింగ్ కోసం గ్రేవాటర్ పునర్వినియోగంపై జరిపిన ఒక అధ్యయనం ప్రకారం, ప్రతి కుటుంబం ప్రతిరోజూ ఒక వ్యక్తికి 55 లీటర్ల బ్లాక్‌వాటర్‌ను ఉత్పత్తి చేస్తుందని మరియు మరుగుదొడ్లను ఫ్లష్ చేయడానికి ప్రతి వ్యక్తికి సగటున 25 లీటర్ల రీక్లెయిమ్డ్ నీటిని ఉపయోగిస్తుందని వెల్లడించింది. స్వచ్ఛమైన తాగునీటి పంపిణీలో పెరుగుతున్న వ్యత్యాసం ముఖ్యంగా పట్టణ ప్రాంతాల్లో కొరతకు దోహదపడుతోంది మరియు ఈ సమస్యను పరిష్కరించడానికి గ్రేవాటర్ మేనేజ్‌మెంట్ ఒక ప్రభావవంతమైన మార్గం.

గ్రేవాటర్ నిర్వహణ కోసం ముఖర్జీ దృష్టి ఆచరణాత్మకమైనది మరియు ఆర్థికమైనది. దాదాపు 10,000 INR బడ్జెట్‌తో ఇంట్లోనే ఏర్పాటు చేసుకోగలిగే సరళమైన ఇంకా ప్రభావవంతమైన గ్రేవాటర్ రీసైక్లింగ్ సిస్టమ్‌ను ఏర్పాటు చేయాలని ఆయన వాదించారు. సగటు కుటుంబ అవసరాలకు సరిపోయే 1,000 లీటర్ల సామర్థ్యంతో ఫిల్ట్రేషన్ ట్యాంక్‌ను వ్యవస్థాపించడం ఈ వ్యవస్థలో ఉంటుంది. ఈ ట్యాంక్ గ్రేవాటర్‌ను ఫిల్టర్ చేస్తుంది, చాలా కలుషితాలను తొలగిస్తుంది మరియు నీటిపారుదల, టాయిలెట్ ఫ్లషింగ్ మరియు క్లీనింగ్ వంటి త్రాగడానికి యోగ్యం కాని ఉపయోగాలకు అనుకూలంగా ఉంటుంది.

గ్రేవాటర్ రీసైక్లింగ్ యొక్క ప్రాముఖ్యతను అతిగా చెప్పలేము. నీరు జీవితానికి అవసరమైన వనరు, దాని సంరక్షణ భవిష్యత్తు తరాలకు కీలకం. గ్రేవాటర్‌ని రీసైక్లింగ్ చేయడం ద్వారా, గృహాలు మంచినీటిపై తమ ఆధారపడటాన్ని గణనీయంగా తగ్గించగలవు, తద్వారా ప్రస్తుతం ఉన్న మంచినీటి సరఫరా వ్యవస్థపై ఒత్తిడిని తగ్గించవచ్చు. ఈ డిమాండ్ తగ్గింపు పట్టణ నీటి కొరతను నిర్వహించడంలో సహాయపడటమే కాకుండా నీటి వనరుల మొత్తం స్థిరత్వానికి కూడా దోహదపడుతుంది.

సుభాజిత్ ముఖర్జీ యొక్క గ్రేవాటర్ మేనేజ్‌మెంట్‌కు ప్రత్యక్ష ప్రభుత్వ మద్దతు లేనప్పటికీ, ప్రభుత్వం దీని కోసం అనేక కార్యక్రమాలను ప్రారంభించింది. భారత ప్రభుత్వం గ్రేవాటర్ నిర్వహణను పరిష్కరించడానికి అనేక కార్యక్రమాలను ప్రవేశపెట్టింది. వాటిలో ఒకటి సుజ్లామ్ 2.0, ఇది గ్రేవాటర్ నిర్వహణలో కమ్యూనిటీలు మరియు సంస్థలను నిమగ్నం చేయాలనే లక్ష్యంతో ఉంది. ఈ ప్రచారం పాఠశాలలు, ఆరోగ్య సంరక్షణ సౌకర్యాలు మరియు కమ్యూనిటీ సెంటర్లలో గ్రేవాటర్ మేనేజ్‌మెంట్ మౌలిక సదుపాయాలను నిర్మించడంపై దృష్టి పెడుతుంది, అలాగే వ్యక్తిగత మరియు కమ్యూనిటీ-ఆధారిత గ్రేవాటర్ పరిష్కారాల అభివృద్ధిని ప్రోత్సహించడం. అదనంగా, ఇది సమాచారం, విద్య మరియు కమ్యూనికేషన్ (IEC) ప్రయత్నాల ద్వారా గ్రేవాటర్ నిర్వహణ యొక్క ప్రాముఖ్యత గురించి అవగాహన పెంచడానికి ప్రయత్నిస్తుంది. మరొక ముఖ్యమైన చొరవ స్వచ్ఛ భారత్ మిషన్ (గ్రామీన్) ఫేజ్-II, ఇది కేంద్ర ప్రాయోజిత పథకం, ఇందులో గ్రేవాటర్ మేనేజ్‌మెంట్ కీలక భాగం. 2024-25 నాటికి గ్రామాల్లో ఘన మరియు ద్రవ వ్యర్థాల నిర్వహణ వ్యవస్థలు ఉండేలా ఈ పథకం రూపొందించబడింది.

ముగింపులో, గ్రేవాటర్ మేనేజ్‌మెంట్‌ను ప్రోత్సహించడానికి సుభాజిత్ ముఖర్జీ యొక్క మిషన్ నీటి కొరత యొక్క క్లిష్టమైన సమస్యను పరిష్కరించడంలో ఒక ముఖ్యమైన ముందడుగును సూచిస్తుంది. గ్రేవాటర్ రీసైక్లింగ్ కోసం వాదించడం ద్వారా, ముఖర్జీ పట్టణ నీటి కొరతలకు ఆచరణీయమైన పరిష్కారాన్ని అందించడమే కాకుండా సుస్థిరత సంస్కృతిని కూడా ప్రోత్సహిస్తున్నారు. అతని విధానం భవిష్యత్ తరాల కోసం నీటి వనరులను సంరక్షించడం యొక్క ప్రాముఖ్యతను నొక్కి చెబుతుంది మరియు విస్తృత పర్యావరణ లక్ష్యాలకు దోహదం చేయడంలో వ్యక్తిగత చర్యల పాత్రను హైలైట్ చేస్తుంది. కమ్యూనిటీలు మరియు విధాన నిర్ణేతలు గ్రేవాటర్ మేనేజ్‌మెంట్‌ను స్వీకరిస్తున్నందున, మేము మరింత స్థిరమైన మరియు నీటి-సమర్థవంతమైన భవిష్యత్తుకు దగ్గరగా ఉంటాము.